Terugblik opening online tentoonstelling 'Werken aan een moderne overheid'

Na een officieel fotomoment bij de kleine expositie die een inkijkje geeft in de online tentoonstelling,  met curator Roel Bekker, minister-president Dick Schoof en Directeur-Generaal Digitalisering en Overheidsorganisatie Eva Heijblom, opende Guido Rijnja, communicatieadviseur bij de RVD, de bijeenkomst.

Na een video met achtergrondinformatie en enkele aansprekende fragmenten uit de gehouden interviews, gaf Guido het woord aan de minister-president. De minister-president begon met een dankwoord aan Guido, die na vandaag zijn laatste dag als ambtenaar erop heeft zitten en met pensioen gaat. Schoof noemt het vertrek van Guido een groot gemis voor de vernieuwing van de Rijksdienst.

Vervolgens gaat Schoof in op zijn eigen carrière van ruim 40 jaar in de publieke dienst. Midden jaren ’80 begon Schoof aan zijn ambtelijke loopbaan. De laatste technologische ontwikkeling toentertijd was de fax; men werkte in typekamers en de koffiejuffrouw bracht twee keer per dag koffie en thee rond.

‘Maatschappelijke ontwikkelingen bepalen de ontwikkeling van de Rijksdienst’

Schoof benadrukt dat ontwikkelingen in de Rijksdienst nooit op zichzelf staan. Zo geeft Schoof het voorbeeld van de groei aan communicatiemedewerkers, die o.a. het gevolg is van de groei van de sociale media. De groei van de kerndepartementen en uitvoeringsorganisaties wordt door Schoof verklaard door de politieke behoefte aan uitzonderingen op regelgeving.

Het belang van de tentoonstelling zit hem dan ook in het leren van het verleden, aldus de minister-president. Schoof noemt het een plicht om kritisch naar jezelf te kijken als Rijksdienst, maar ook als individuele ambtenaar. De ‘achteruitkijkspiegel’ die curator Roel Bekker met deze tentoonstelling heeft opgesteld, helpt daarbij.

Na de bevlogen speech van Schoof, geeft Guido het woord aan de curator van de tentoonstelling, Roel Bekker. Hij gaat in op de groeiende kloof en toenemende spanningen tussen politici en ambtenaren. Deze ambtelijk-politieke verhoudingen vormen een belangrijk deel van het overzicht dat de curator heeft gemaakt van de organisatorische ontwikkelingen in de Rijksdienst van 2017 tot en met 2024.

Na het benoemen van grote crises van de afgelopen jaren, zoals de toeslagenaffaire, de aardgaswinning in Groningen en de coronapandemie, gaat Bekker in op de explosieve groei van de Rijksdienst, in aantallen ambtenaren maar ook in bedragen van externe inhuur.

De Rijksdienst: ‘kleiner, beter en zichtbaarder’

Roel raad de ambtelijke dienst dringend aan om voor de volgende kabinetsformatie zelf met een plan te komen om de Rijksdienst te veranderen en te verbeteren. Allereerst: drastisch terugdringen van de groei, in ieder geval van de Haagse departementen en de overhead. ‘Als er al groei moet zijn, dan vooral in de uitvoering waarvan de effectiviteit en de dienstverlening nog verder omhoog moeten’.

Ten tweede: verbeter de kwaliteit.  ‘Stel hogere eisen aan het professioneel vermogen. Goede ambtelijke managers krijg je niet door de zoveelste cursus empathisch leiderschap of pogingen om er staatsrechtgeleerden van te maken maar door het aanleren van echte managementvaardigheden en het opdoen van ervaring buiten Den Haag’

Ten derde: meer zichtbaarheid. Roel pleit er voor om meer accent te leggen op de ambtelijke dienst als institutie. ‘Wij zijn erg gericht op de individuele ambtenaar. Wij hebben een Ambtenarenwet, we zijn erg gefixeerd op de individuele ambtseed, de ambtenaar moet zich houden aan de helaas nog steeds bestaande Oekaze-Kok, de topambtenaar moet een ‘persoonlijk en toetsbaar plan’ maken. Maar we kennen niet een ambtelijke dienst, we hebben geen Civil Service.’ Daarom is Bekker er groot voorstander van om de oude Ambtenarenwet drastisch te moderniseren en om te vormen naar een Wet voor de Ambtelijke dienst. Daarbij moet de verantwoordelijkheid van de ambtelijke top ook duidelijker zijn, ‘bijvoorbeeld door de secretarissen-generaal het departementale jaarverslag te laten ondertekenen en daarover in het openbaar een toelichting te laten geven’.

Roel eindigt met het opdragen van de tentoonstelling aan de vorige week plotseling overleden Jan-Willem Holtslag, die, onder meer als SG van BZK, veel heeft betekend voor de Rijksdienst.

“Ik zou er zelfs nog een beetje verder in willen gaan”

Na het verhaal van Bekker geeft Guido het woord aan Eva Heijblom. Zij noemt de thematiek van Bekker heel actueel. Het zijn stevige aanbevelingen, maar ze “zou er zelfs nog een beetje verder in willen gaan”. Het spreekt haar aan dat Bekker het heeft over een plan dat wíj als ambtelijke dienst moeten indienen. Volgens Heijblom moet dit plan gericht zijn op verkleining van de overheid, centralisatie en standaardisatie. Dat betekent wel dat minder mensen zeggenschap zullen krijgen over onderwerpen. Neem het digitaliseringsdossier: nu worden er op heel veel plekken individueel beslissingen genomen. Ministeries zouden naar Belgisch model ook meer naar opgaven georganiseerd kunnen worden. Ook zou de uitvoering centraal moeten staan, waar beleid dienend aan is, zoals bij het ministerie van Defensie al het geval is.

Onderliggende dynamiek achter enorme groei Rijksdienst

Als laatste spreker komt Martijn van der Steen aan het woord, bijzonder hoogleraar bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit en decaan bij de NSOB. In een bevlogen toespraak reflecteert hij op de tentoonstelling.

Uitgebreid wordt stilgestaan bij de sluipende groei van de Rijksdienst. Vanwege de nasleep van de coronacrisis, heeft het ministerie van VWS permanent zo’n 100 juristen ingestuurd, puur voor de vele woo-verzoeken die binnenkomen, omdat we dit heel serieus nemen. Hetzelfde geldt voor de verschillende hersteloperaties, die veel capaciteit vergen en dus zorgen voor een uitdijende Rijksdienst. Maar dat hoeft geen obese Rijksdienst te betekenen. Van spieren kweken wordt je immers óók zwaarder. Wat zegt, om in termen van lichaamsgewicht te blijven, het BMI nou als het te tillen gewicht óók groter wordt? De vraag is dus of de groei proportioneel is aan de opgaven.

Volgens Van der Steen is de kern van het probleem niet de groeiende Rijksdienst maar de politiek die niet levert, waardoor de Rijksdienst alles met tape aan elkaar probeert te knopen. De oplossing zit hem dan ook niet in het kijken naar de Haagse ambtenaren, maar naar de 150 Kamerleden.  Van der Steen ziet de Haagse politiek als het grootste probleem, die in een deadlock verkeerd: grote knopen worden niet doorgehakt, waardoor het voor de Rijksdienst uiteindelijk onmogelijk wordt om publieke waarden te leveren.

Verder stipt hij aan dat, door toenemende aandacht van ambtenaren voor het maatschappelijk belang, al dan niet met hun persoonlijke voorkeur hierin ingeweven, de politieke principaal en ambtelijke loyaliteit niet langer houdbaar zijn in de huidige vorm.

Minister-president Schoof stipte eerder de permanente discussie tijdens zijn hele loopbaan over de scheiding tussen beleid en uitvoering aan en volgens Schoof zal die discussie ook door blijven gaan. Martijn van der Steen zegt dat  er goede redenen waren voor de scheiding tussen beleid en uitvoering, maar dat beleid nu hiërarchisch is boven de uitvoering, wat niet de bedoeling is.

Leren van het verleden met het oog op de toekomst

Na de interessante bespiegelingen van alle sprekers, kunnen we concluderen dat de online tentoonstelling niet alleen een terugblik vormt op het werken aan een moderne overheid in de afgelopen 60 jaar, maar ook een nieuwe aanleiding is tot zelfreflectie en toekomstgericht handelen voor iedereen die werkt aan een betere Rijksdienst.

Tentoonstellingen

'Tentoonstellingen' is onderdeel van het programma Kennis van de Overheid (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties). De tentoonstellingen geven een historisch overzicht van belangrijke BZK-thema's. Voormalig topambtenaren nemen de rol van curator op zich en stellen de tentoonstellingen samen.