Wat is er sinds 2017 veranderd binnen de rijksdienst? Waar ging het mis en waar juist goed? De nieuwe digitale tentoonstelling Werken aan een moderne overheid biedt een overzicht van de belangrijkste organisatorische ontwikkelingen binnen het Rijk in de afgelopen acht jaar. Curator Roel Bekker zag hoe de rijksdienst de laatste jaren onder toenemende druk kwam te staan. “De spanningen tussen politiek en ambtenarij zijn gegroeid. De onlosmakelijke band van vroeger is behoorlijk losser geworden.”
Beeld: Butino
Crises, groei en verschuivende verhoudingen
De tentoonstelling maakt duidelijk dat de afgelopen jaren voor de rijksdienst zeer turbulent waren. Grote crises - zoals de toeslagenaffaire, de aardgasproblematiek in Groningen en de coronapandemie - lieten diepe sporen na in het functioneren van de overheid. Daarbij ging het niet alleen om politieke verantwoordelijkheid, maar ook om ambtelijk handelen. Bekker: “De ambtelijke dienst verloor bij de uitvoering van de kindertoeslagen de redelijkheid en behoorlijkheid uit het oog, luisterde niet goed naar interne waarschuwingen en trok niet hard genoeg aan de bel bij de leiding.”
Naast deze inhoudelijke druk was er ook sprake van structurele veranderingen. De rijksdienst groeide in een ongekend tempo: van ongeveer 110.000 fte in 2017 naar 157.000 in 2024. Opvallend is dat die groei zich niet alleen voordeed in de uitvoering, maar juist ook in de beleidskernen in Den Haag. “De beleidsdirecties zijn sinds 2017 met meer dan 66% gegroeid. In 2024 werkten er 19.000 mensen aan beleid, terwijl de SG’s in 2007 nog adviseerden dattoen terug te brengen van -toen- 11.000 naar 9.000.”
Een duidelijke verklaring voor deze explosieve groei ontbreekt. Volgens Bekker is “van enige steekhoudende uitleg nooit sprake geweest, ook omdat de Kamer daar nauwelijks naar vroeg.” Zelfs toen in het recente Hoofdlijnenakkoord werd opgenomen dat de personele groei van 22% ‘meer dan geheel’ moest worden teruggedraaid, bleef de rijksdienst doorgroeien. Inmiddels ligt het groeipercentage sinds 2017 zelfs op 42%.
Waarom deze tentoonstelling?
De digitale tentoonstelling wil inzicht geven in deze ontwikkeling - feitelijk en overzichtelijk, maar ook met ruimte voor reflectie. Ze laat zien dat de rijksdienst onder druk staat, zowel door externe verwachtingen als door interne tekortkomingen. “De ambtelijke dienst probeert wanhopig te voldoen aan alle, vaak tegenstrijdige eisen, maar is van nature beter geschikt voor het bedienen van het redelijke midden dan van actiegerichte extremen.”
Tegelijk is er ook waardering voor de veerkracht van de dienst, met name in de uitvoering. Mede dankzij rapportages als die van de Commissie-Bosman en de Staat van de Uitvoering kwam daar eindelijk meer aandacht voor. “De uitvoering – de feitelijke dienstverlening – heeft in de afgelopen jaren gelukkig meer erkenning gekregen.”
Essay en aanbevelingen: kleiner, beter, zichtbaarder
Bij de tentoonstelling hoort een essay waarin drie richtinggevende aanbevelingen worden gedaan voor de toekomst van de rijksdienst: kleiner, beter en zichtbaarder.
Ten eerste moet de groei van met name de Haagse beleidskernen en de ambtelijke top drastisch worden teruggedrongen.
Ten tweede moet er worden ingezet op professionalisering. Dat vraagt om aandacht voor vakmanschap, het opdoen van ervaring buiten Den Haag en herziening van het beloningsstelsel. De kwaliteit van de ambtelijke dienst moet omhoog, het toezicht daarop moet beter. “We hebben inspecteurs-generaal voor van alles en nog wat – behalve voor de ambtelijke dienst zelf.”
Tot slot pleit Bekker voor versterking van de ambtelijke dienst als institutie. De huidige nadruk ligt sterk op de individuele ambtenaar; het is tijd voor een breder perspectief. “We hebben geen Civil Service. Alleen een Ambtenarenwet gericht opde ambtenaar. Een Wet voor de Ambtelijke Dienst zou normen en waarden voor de hele organisatie kunnen vastleggen.”
Tentoonstelling ‘Werken aan een moderne overheid’
De tentoonstelling is onderdeel van de het programma Kennis van de Overheid, een initiatief van het ministerie van BZK. Ze is bedoeld als bron van kennis en inspiratie voor iedereen die betrokken is bij of geïnteresseerd is in de organisatie van de rijksdienst: ambtenaren, beleidsmakers, onderzoekers, studenten en belangstellenden. “Wie de rijksdienst wil begrijpen, moet ook de geschiedenis kennen. Deze tentoonstelling draagt daaraan bij – en hopelijk ook aan de toekomst.”